Richting 2040 krijgt Nederland te maken met een veroudering van de samenleving. Dat geeft naast de bekende uitdagingen ook kansen. Hoe wonen en werken we? Hoe blijven we gezond en krijgen we passende zorg en ondersteuning? En hoe benutten we de kracht van een groter wordende groep ouderen? Ouder Worden 2040 is een landelijke beweging met een grote ambitie: Nederland moet het eerste land worden waar burgers, overheid, zorg en bedrijfsleven gezamenlijk de uitdagingen aangaan van een ouder wordende samenleving. Per slot van rekening kan geen van de partijen dat alleen. Samen werken we met onze transformatieagenda aan innovatieve oplossingen en een duurzame toekomst voor jong én oud.
In het programma Ouder Worden 2040 werken we vanuit vijf leefdomeinen tegen de achtergrond van een brede maatschappelijke context:
Als basis voor het ontwikkelen van scenario’s brengen we trends in kaart. Een trend is een ontwikkeling die voor een langere tijd een bepaalde richting opgaat. We hebben trends in kaart gebracht op breed maatschappelijk niveau (zoals economische ontwikkeling) en een overzicht gemaakt van trends die relevant zijn vanuit verschillende leefdomeinen.
Welke ontwikkelingen zien we op maatschappelijk niveau die alle leefdomeinen raken of in beweging brengen en impact hebben op de toekomst van ouder worden en de ouder wordende samenleving? We kijken naar brede demografische, economische, politieke, sociale, maatschappelijke, ecologische en technologische ontwikkelingen. De maatschappijbrede ontwikkelingen die hieruit voortkomen hebben een bepaalde mate van onzekerheid.
Eerst geven we een korte omschrijving van brede maatschappelijke ontwikkelingen. Daarna worden de trends binnen de verschillende leefdomeinen omschreven. Deze begint met een definitie in enkele zinnen, gevolgd door een toelichting met duiding van relevantie en onderbouwing en tot slot een eerste verkenning van de impact op mensen in de derde en vierde levensfase en hun naasten. Hierin volgen wij de omschrijving van de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving uit de publicatie ‘De derde levensfase: het geschenk van deze eeuw (2020)’.
Gezondheid, welzijn en zorg
Binnen het Ouder Worden 2040 programma onderscheiden we acht grote thema’s of kernonzekerheden die grote impact en invloed zullen hebben op leven in een ouder wordende samenleving. Thema’s zijn die trends en ontwikkelingen die richting 2040 én een hoge impact hebben op leven in de ouder wordende samenleving én een grote mate van onzekerheid kennen.
Deze thema’s kwamen aan de orde tijdens de vele gesprekken met betrokkenen bij het programma naar aanleiding van de trendanalyse en scenario’s. Dialoog over de thema’s is verrijkend en biedt een eerste basis voor de transformatieagenda. Binnen het programma Ouder Worden 2040 onderscheiden we acht grote thema’s of kernonzekerheden die grote impact en invloed zullen hebben op leven in een ouder wordende samenleving. In dit tweede deel van de publicatie Ouder Worden 2040 worden deze acht thema’s verder beschreven.
We hebben er bewust voor gekozen deze thema’s niet verder te structureren en/of te prioriteren, maar juist in samenhang te bezien. De breedte van de thema’s naast elkaar beschrijft de complexiteit van de vraagstukken die niet los van elkaar te zien zijn, zodat we uitgedaagd worden daarover de dialoog met elkaar aan te gaan. Door deze dialoog meerdere keren, voor meerdere scenario’s te doen, voorkomen we dat we ons blindstaren op één wenselijk of aannemelijk toekomstbeeld en dat voor ‘waar’ gaan aannemen. Daarmee verminderen we het risico op ‘verkeerde’ keuzes, dat wil zeggen gebaseerd op aannames die op een later moment toch niet blijken te kloppen, en werken we aan een gezamenlijke agenda die bouwt aan vertrouwen in de toekomst.
Kernthema 1
De wijze waarop we als samenleving naar ouder worden, oud zijn en oudere mensen kijken. Welke waarden liggen hieraan ten grondslag en hoe en waardoor veranderen deze wel of niet. In hoeverre sluiten de samenleving (en sociale structuren) hierop aan?
Kernthema 2
Medisch-technologische ontwikkelingen hebben een dubbel effect op ouder worden: ze houden ons langer in leven, maar we leven ook langer met ziektes. Hoe ontwikkelt de oudere zich op het gebied van (gezonde) levensverwachtingen en leefstijl? Wat betekent dat voor de prevalentie van aandoeningen en de gezondheidsverschillen tussen mensen? En wat kunnen en willen we doen om het gezondheidspotentieel beter te benutten?
Kernthema 3
Hoe ontwikkelen dominante sturingsmechanismen zich in de samenleving? Wat wordt de rol van burgers daarin en vanuit welk mensbeeld? En wat is de rol van de overheid en publiek-private samenwerking waar het een ouder wordende samenleving betreft?
Kernthema 4
Hoe ontwikkelt zich solidariteit tussen (en binnen) generaties ten gevolge van de demografische verschuivingen, vervaging van grenzen tussen generaties en oplopende maatschappelijke kosten? Hoe ontwikkelen formele en informele solidariteit en hoe en waardoor veranderen deze?
Kernthema 5
Hoe ontwikkelen zich beelden over de waarde van werk, verschillen tussen betaald en onbetaald werk en het belang dat mensen hechten aan (betaald) werk als onderdeel van hun zingeving. Wat is de invloed hiervan op de ontwikkeling van de arbeidsparticipatie, met name onder mensen in de derde levensfase?
Kernthema 6
Goed oud worden heeft niet alleen betrekking op fysieke gezondheid maar ook op de kwaliteit van leven in psychische en sociale zin. Gaat de manier waarop we nu naar kwaliteit van leven en kwaliteit van sterven in de laatste levensfase kijken veranderen en zo ja, hoe en waardoor? Hoe kijken we hierin naar ons vermogen om die kwaliteit en dus de maakbaarheid van leven te beïnvloeden en hoe ver gaan we daarin met (technologische) mogelijkheden?
Kernthema 7
Hoe gaan technologie en de technologische mogelijkheden zich ontwikkelen de komende jaren? Welke rol gaat technologie spelen in het dagelijks leven (van ouderen)? Hoe kunnen technologie en digitalisering helpen met de uitdagingen en kansen van een ouder wordende samenleving en hoe ver gaan we (of willen we gaan) met de technologische mogelijkheden?
Kernthema 8
Naast de feitelijke ontwikkeling van de economie, wat een impactvolle onzekerheid is voor leven in een ouder wordende samenleving, is de grote vraag hoe we kijken naar de economische ontwikkeling in de komende decennia? Blijft het bruto binnenlands product (bbp) de dominante indicator voor welvaartsontwikkeling of zet de trend naar verbreding door en wordt het concept van brede welvaart de basis voor onze ouder wordende samenleving? Wat is dan de invloed daarvan op de inrichtingskeuzes van onze samenleving en focus in stelselaanpassingen?
Scenario’s zijn alternatieve toekomstbeelden die ons helpen om uit te stijgen boven de dominante wereldbeelden, de paradigma’s die ons belemmeren de toekomst van de ouder wordende samenleving te zien. Ze helpen om meerdere toekomstbeelden te doordenken en ontwikkelingen in samenhang te bezien, en niet alleen de toekomst die we allemaal verwachten, vrezen of juist graag willen. De toekomstscenario’s verbinden trends en ontwikkelingen vanuit verschillende perspectieven en geven zo een integraal beeld van een (mogelijke) toekomst. Ze zijn sterk exploratief en rekken het voorstellingsvermogen op door extreme uitkomsten van specifieke (soms nu al zichtbare) trends te omschrijven.
Het doortrekken van die trends kent beperkingen omdat we vanzelfsprekend niet in de toekomst kunnen kijken. Belangrijkste beperkingen zijn de verschillen in mate van zekerheid en de samenhang tussen de trends en ontwikkelingen. Sommige versterken elkaar of werken elkaar juist tegen waardoor de toekomst anders kan worden dan dat we ons nu kunnen voorstellen. De scenario’s helpen ons om de toekomst op de agenda te zetten.
Scenario 1
“Oud? Mijn motto is ‘Forever young!’. Elke ochtend maak ik een flinke wandeling met de buurvrouw, ook op de dagen dat ik werk. Gelukkig is het heel normaal als je doorwerkt, betaald of onbetaald. Werken houdt me lekker jong. Ha, collega’s schatten me vaak tien jaar jonger. Dat doet me goed! ..”
In de regio werken we samen hard aan onze brede welvaart. We dragen allemaal ons steentje bij, dat verwachten we ook van elkaar. Vitaal en onafhankelijk blijven we door gezond te leven. Met technologie is ons leven meetbaar en maakbaar. Waarom oud zijn, als het niet hoeft? We leven lang, hoera hoera .
Ouder worden wil iedereen, maar oud zijn wil niemand. Vitaal blijven is belangrijk. Afhankelijkheid voorkomen we zolang het kan. Van ouderen verwachten we dat ze volop bijdragen.
Wil je zelf aan de slag met dit scenario? Ga dan naar de Toolkit pagina.
Scenario 2
“Oud? Of ik oud ben? Tja ik voel mij niet oud. Maar ik heb wel het gevoel dat de samenleving mij zo ziet. Alhoewel… het is wat dubbel. Enerzijds moet ik actief blijven deelnemen. Zorgen dat ik zelfredzaam blijf. En toen mijn man overleed moest ik verplicht een cursus volgen om te zorgen dat ik zelfstandig blijf en goed voor mijzelf blijf zorgen ..”
We moeten zuinig zijn en keuzes maken. De focus ligt op doelmatigheid, als het even kan digitaal. Lokaal zijn we samen zelfredzaam, vooral in eigen kring en onder gelijkgestemden. Welzijn is te koop, maar niet voor iedereen. Op eigen kracht kom je goed mee. Je moet zelf de slingers ophangen.
Oudere mensen hebben een lastige positie. Zij worden gezien als pensionado’s die een luxe en vrij leven leiden of als kwetsbare en afhankelijke mensen voor wie moet worden gezorgd.
Wil je zelf aan de slag met dit scenario? Ga dan naar de Toolkit pagina.
Scenario 3
“Oud? Je bent nooit te oud om te leren. Nee, ik voel mij niet oud, ik ben continu in ontwikkeling. Het woord oudere wordt al jaren vermeden in beleidsstukken en de media. Journalisten en ambtenaren gingen zelfs op cursus om te leren over positieve beeldvorming rond ‘mensen met een hogere leeftijd’ ..”
Onze duurzame economie brengt ons veel, maar ieders inzet is nodig. Burgerraden geven richting aan onze maatschappelijke uitdagingen. In onze diverse samenleving staat ontwikkeling van competenties centraal. We leren een leven lang. Elke levensloop is uniek. Als je kunt, doe je volop mee. Leeftijd is slechts een getal.
We erkennen de levensloop van ieder mens. We omarmen diversiteit en ieders eigen kunnen en inbreng. We hebben het niet meer over ‘de ouderen’. Daarvoor is deze groep veel te divers. Mensen op latere leeftijd worden geassocieerd met ervaring, behoud van autonomie en zelfstandigheid.
Wil je zelf aan de slag met dit scenario? Ga dan naar de Toolkit pagina.
Het verkennen van trends en ontwikkelingen, het verdiepen van kernthema’s en het onderzoeken van verschillende scenario’s over de ouder wordende samenleving bieden de basis voor een gezamenlijke dialoog over de ouder wordende samenleving. Op basis van dit materiaal kunnen we met elkaar van gedachten wisselen over de toekomst. Door meerdere toekomstbeelden te bespreken kan worden nagedacht over relevante ontwikkelingen en de eventuele consequenties daarvan zonder te verzanden in discussies of een specifiek toekomstbeeld waar is of niet.
De transformatieagenda bestaat uit vijf overkoepelende agendathema’s die vanzelfsprekend niet op zichzelf staan maar in onderlinge samenhang bezien moeten worden. Gezamenlijk schetsen ze de beweging zoals die de komende twintig jaar moet plaatsvinden. Elk thema is uitgewerkt in een aantal onderwerpen die samen deze beweging kunnen realiseren.
Een samenleving waarin iedereen, ook mensen in de derde en vierde levensfase, meedoet en ertoe doet. In deze samenleving worden we versterkt in en aangesproken op ons talent en zijn we ieder op onze eigen manier van betekenis. We wonen veilig, duurzaam en betaalbaar in een leefomgeving die we gezamenlijk vormgeven, leeftijdsvriendelijk is en bijdraagt aan onze vitaliteit en gezondheid. Vitaliteit waarin we ook zelf veel investeren, met als resultante dat als we zorg en ondersteuning nodig hebben, die ook geboden kan worden, informeel en formeel. Technologie en digitalisering ondersteunt daarbij op een inclusieve, veilige en betrouwbare manier. Deze visie op onze samenleving wordt in dit deel uitgewerkt aan de hand van de volgende vijf agendathema’s.
Om te komen tot de transformatieagenda, zijn eerst trends, kernthema’s en scenario’s voor 2040 uitgewerkt. Alle opbrengsten en inzichten zijn gebundeld in de Publicatie Ouder Worden 2040. Achter in de publicatie vind je transformatieagenda die is opgebouwd uit vijf thema’s en een concreet uitgewerkte agenda:
Agendathema 1
Waar zetten we ons voor in?
Een inclusieve samenleving waarin we een leven lang leven en goed ouder worden. Wij zijn unieke personen met verschillen in levenservaring die aangesproken mogen worden op en versterkt kunnen worden in ons talent, ook als we ouder worden.
Wat hebben we daarvoor nodig?
Merkbaar meer bewustzijn in de maatschappij over mogelijkheden, kansen en rollen voor alle generaties en de verbinding daartussen.
Wat gaan we daarvoor doen?
Agendathema 2
Waar zetten we ons voor in?
Een betekenisvolle samenleving waarin we ertoe doen in wie we zijn en wat we doen. De waarde daarvan drukken we niet alleen uit in geld maar ook in maatschappelijke waarde, in eigenwaarde, in relevantie en ontwikkeling, individueel en collectief.
Wat hebben we daarvoor nodig?
Versterkt bewustzijn dat iedereen op verschillende manieren, ook in de derde en vierde levensfase, betekenisvol kan leven in en een grote bijdrage kan leveren aan de ouder wordende samenleving op basis van ieders talent, werk- en levenservaring.
Wat gaan we daarvoor doen?
Agendathema 3
Waar zetten we ons voor in?
Een participerende samenleving waarin we samen verantwoordelijkheid voor de gemeenschap nemen en iedereen een plek heeft om te wonen. We hebben beleidsbepalende invloed op inrichting en besturing van die gemeenschap. Onze leefomgeving waarin we duurzaam, veilig en betaalbaar wonen, draagt bij aan welzijn en gezondheid en is in balans met natuur en klimaat.
Wat hebben we daarvoor nodig?
Groter bewustzijn over de invloed van de leefomgeving op gezondheid en het belang om die gezamenlijk vorm te geven.
Wat gaan we daarvoor doen?
Agendathema 4
Waar zetten we ons voor in?
Een gezonde samenleving waarin we onze gezondheid als kostbaarste bezit willen vergroten en versterken. We hebben daarin zelf en samen een rol en verantwoordelijkheid. We blijven samen zo lang mogelijk aan de vitale kant van de samenleving en worden daarin ondersteund als we dat op eigen kracht minder goed kunnen. Zo blijven genoeg mensen en middelen over om passende en liefdevolle zorg te geven aan hen die dat nodig hebben.
Wat hebben we daarvoor nodig?
Bewustzijn van de verantwoordelijkheid voor en mogelijkheden in het beïnvloeden van eigen gezondheid (in brede zin), en dat zorg daarin niet altijd de oplossing is. Ondersteuning bij het zelf en samen werken aan gezondheid met erkenning van bestaande gezondheidsverschillen, en –vaardigheden.
Wat gaan we daarvoor doen?
Agendathema 5
Waar zetten we ons voor in?
Een samenleving waarin we digitaal meedoen en zinvol gebruik maken van de mogelijkheden die technologie en digitalisering ons bieden. We benutten de technologische en digitale mogelijkheden op een ethisch verantwoorde wijze die de menselijke maat ondersteunt. We hebben een infrastructuur die zorgt voor een goede integratie van digitale toepassingen op een passende manier. Iedereen kan op een veilige, toegankelijke, gebruiksvriendelijke en persoonlijke manier digitaal interacteren.
Wat is daarvoor nodig?
Bewustzijn, kennis en acceptatie van technologie en digitalisering en goede digitale vaardigheden onder eindgebruikers. Gebruiksvriendelijke, toegankelijke en intuïtieve digitale toepassingen. Een veilig, verantwoord en duurzaam digitaal landschap op basis van heldere kaders. Een verhoogde digitale weerbaarheid, passende digitale soevereiniteit en passende randvoorwaarden voor de implementatie en opschaling van digitale toepassingen.
Wat gaan we daarvoor doen?
